Sàn DEX là gì? Toàn tập về DEX- sàn giao dịch phi tập trung

Từ khi mới bắt đầu, các sàn giao dịch tập trung (Centralize Exchange – CEX) như Binance, Bybit, MEXC đã đóng một vai trò quan trọng trong các giao dịch của người dùng. Tuy nhiên, CEX có những mặt hạn chế nhất định: sàn giao dịch sẽ nắm giữ tài sản của người dùng và yêu cầu người dùng phải tin vào khả năng thanh toán của sàn. Sẽ không có ai bảo vệ người dùng nếu sàn bị hack, hoặc do cố ý hoặc vô ý dẫn tới sàn mất khả năng thanh toán. 

Các CEX yêu cầu người dùng phải xác minh danh tính (KYC), và để tuân thủ pháp luật của các quốc gia mà nó hoạt động, CEX có thể cấm/chặn người dùng khỏi giao dịch trên sàn. Điều này đi ngược lại nguyên tắc của crypto ngay từ ban đầu: Phi tập trung, không kiểm duyệt, trao quyền tự do và bình đẳng tài chính dành cho tất cả mọi người.

Sự phát triển của Hợp đồng thông minh đã dẫn tới một giải pháp thỏa đáng: một nền tảng giao dịch được xây dựng dựa trên blockchain, nơi code là luật, phi tập trung và trao cơ hội bình đẳng cho mọi người. Sàn giao dịch phi tập trung – Decentralize Exchange (DEX) ra đời. 

DEX là gì?

DEX – Decentralize Exchange (Sàn giao dịch phi tập trung) là một ứng dụng được xây dựng trên blockchain, cho phép giao dịch tiền mã hóa ngang hàng không qua trung gian. DEX có thể được coi là một ứng dụng phi tập trung – Dapp.

DEX đầu tiên và nổi tiếng nhất là Uniswap, được xây dựng trên nền tảng blockchain Ethereum. Tính tới 2022, Uniswap có volume giao dịch hàng ngày trên 1 tỷ đô, chiếm tới gần 50% tổng volume toàn thị trường.

Những điểm mạnh và điểm yếu của sàn giao dịch phi tập trung (DEX)

DEX có nhiều ưu điểm nổi bật so với CEX. Trước hết, vì là một DApp nên DEX tự động vận hành 24/7 và không yêu cầu xác minh danh tính người dùng (KYC). Code hợp đồng thông minh (Uniswap được viết bằng Solidity) được công bố công khai và minh bạch, ai cũng có thể kiểm tra.

Lợi ích nổi bật hơn cả của DEX ở chỗ, khi người dùng giao dịch, token trong ví của họ thông qua ứng dụng ngay lập tức được đổi lấy token khác và quay ngược trở lại ví của họ. Quá trình này diễn ra nhanh chóng, bảo mật và an toàn, so với khi giao dịch trên CEX, người dùng phải chuyển token lên ví của sàn. Khi token của bạn ở ví sàn, bạn có quyền sở hữu số token đó, nhưng sàn đang cầm nó. Và nếu sàn bị tấn công, hoặc chặn rút tiền, bạn sẽ không chắc lấy lại được tài sản.

DEX cũng mang lại cho các nhà đầu tư các cơ hội Khai thác lợi suất – yield farming (sẽ được giải thích thêm ở phần dưới).

Tuy nhiên, DEX cũng có nhiều hạn chế. Về cơ bản, DEX không có khả năng phục hồi các khoản tiền bị mất, bị trộm hay giao dịch nhầm. Vì không có quá trình xác minh danh tính người dùng (KYC) để hủy một giao dịch khi tài khoản bị xâm nhập hoặc mất khóa riêng tư, nên người dùng không thể lấy lại dữ liệu hay tài sản của mình. 

Hơn nữa, các sàn giao dịch phi tập trung thường có lượng thanh khoản ít hơn các nền tảng tập trung bởi vì thanh khoản của chúng phụ thuộc vào số lượng người dùng trên nền tảng. Bên cạnh đó, các giao dịch cần thời gian để được kiểm tra và xác nhận trên mạng lưới blockchain, và tốc độ xử lý phụ thuộc vào các thợ đào trên nền tảng chứ không phải sàn giao dịch. 

DEX hoạt động như thế nào – Liquidity Pool và AMM là gì?

Thông thường, các sàn giao dịch tập trung (trong cả tiền mã hóa và tài chính truyền thống) sử dụng các sổ lệnh, một hệ thống đã hoạt động tốt trong vòng hơn hai thế kỷ. Ngược lại, DEX sử dụng hai cải tiến để cung cấp dịch vụ cho người dùng: bể thanh khoản (liquidity pool) và công cụ tạo lập thị trường tự động (AMM – Auto Market Maker). 

Về cơ bản, DEX cung cấp tính thanh khoản – tập hợp các cặp tài sản mà người giao dịch có thể sử dụng để đổi token với nhau. 

Để sàn này tự động vận hành được, nhà phát triển đã phải giải quyết 2 bài toán lớn: 

1. Thanh khoản đến từ đâu?

Các bể thanh khoản (liquidity pool) là những nhóm coin hoặc token được khóa trong một hợp đồng thông minh, giúp đảm bảo giá của các coin và token này sẽ không dao động nhiều sau khi thực hiện một giao dịch lớn. 

Các bể thanh khoản (liquidity pool) mang lại cơ hội đầu tư cho những người muốn sở hữu tài sản trong nhóm thanh khoản. Khi người dùng trao đổi tài sản thông qua bể thanh khoản, một lượng phí nhỏ sẽ được trả cho những người cung cấp thanh khoản. Những người góp vốn vào Bể thanh khoản cũng được hưởng một lượng phí tương tự như của người tạo lập thị trường. 

Về cơ bản, người dùng có thể gửi Tiền mã hóa vào DEX để nhận lãi suất (giống như gửi tiền vào ngân hàng). DEX sẽ sử dụng lượng Tiền mã hóa đó phục vụ những người có nhu cầu giao dịch giữa các đồng Token khác nhau, và lấy phí trên mỗi giao dịch để trả lãi cho người gửi tiền.

Trên thực tế, Uniswap áp dụng mức phí 0,30% cho mỗi giao dịch và phí giao dịch này được giữ lại trong bể thanh khoản.

Khai thác lợi suất (yield farming) là việc người dùng gửi Tiền mã hóa vào DEX để nhận lợi nhuận. 

Nghe thì có vẻ hấp dẫn nhưng Yield farming đi kèm với một con dao 2 lưỡi mang tên Impermanent Loss (Lỗ tạm thời). Bạn có thể tìm hiểu thêm Impermanent Loss là gì

2. Ai sẽ quyết định giá cả? 

Công cụ tạo lập thị trường tự động (AMM – Auto Market Maker) là những hợp đồng thông minh để kiểm soát giá của các cặp tiền mã hóa giao dịch nhất định trong bể thanh khoản và làm tăng hoặc giảm giá dựa trên nguồn cung và cầu trong thị trường.

Nói dễ hiểu, AMM sử dụng thuật toán giúp tự động tính tỷ giá giữa 2 đồng tiền số bất kì khi người dùng giao dịch trên DEX. 

Công cụ AMM quản lý các bể thanh khoản dựa trên một công thức cụ thể để xác định giá của mỗi token. Công thức này là X * Y = k. Trong đó, X và Y là số lượng các token và k là hằng số. Công thức này về cơ bản giúp quản lý bể thanh khoản. 

Trong công thức này, K là hằng số cố định, có nghĩa là tổng thanh khoản của cả bể luôn phải giữ nguyên. Các AMM khác nhau sẽ sử dụng các công thức khác nhau cho các trường hợp sử dụng cụ thể theo mục tiêu của chúng. Nhờ đó, bạn không cần phải có một nhà giao dịch khác đặt lệnh mua/bán đối ứng ở phía bên kia để thực hiện giao dịch. Thay vào đó, bạn tương tác với một hợp đồng thông minh “tạo ra” thị trường cho bạn.

Bởi vì giá tương đối của các cặp tài sản chỉ có thể thay đổi thông qua giao dịch, sự khác nhau giữa giá Uniswap và giá bên ngoài tạo ra cơ hội giao dịch chênh lệch. Tức là: Khi giá 1 đồng Token trên thị trường tăng cao hơn so với giá trên DEX, những nhà giao dịch có thể mua Token đó trên DEX với giá thấp hơn và bán lại trên sàn khác ăn chênh lệch. Cơ chế này đảm bảo rằng giá Uniswap sẽ luôn được bù trừ hướng tới đúng mức giá thị trường.

Trong quý 4/2021, Uniswap đã xử lý các giao dịch đáng giá 238,4 tỷ đô, tăng 61% so với quý 3 cùng năm. Trong năm 2021, tổng cộng 681,1 tỷ đô đã được giao dịch thông qua bể thanh khoản của Uniswap.

Kết luận

Tóm lại, DEX cung cấp tất cả các dịch vụ giống như sàn giao dịch tập trung, nhưng chúng cho phép làm điều này ẩn danh và không qua trung gian. Trước khi Ethereum xuất hiện, những người giao dịch buộc phải sử dụng một hệ thống tập trung để giao dịch và trao đổi tài sản. 

DEX cho phép các giao dịch diễn ra bên ngoài bất kì nền công nghiệp được quản lý nào, tạo ra công bằng tài chính cho tất cả mọi người, bất chấp chiến tranh, cấm vận hay các biện pháp trừng phạt về tài chính của các cường quốc. Nếu được sử dụng đúng cách, hệ thống này sẽ mang lại nhiều lợi ích kinh tế cho tất cả những người tham gia. Thứ duy nhất không công bằng ở đây có lẽ chỉ còn là kiến thức và đời sống kinh tế hàng ngày của những hoàn cảnh khác nhau trên trái đất.